Bembergowanie
Skomplikowane i wielowarstwowe systemy semantyczne – a do takich należą z pewnością powieści Witolda Gombrowicza nie poddają się prostemu przełożeniu na systemy odmienne. Metody adaptacji utworów o takim stopniu skomplikowania, filozoficznego umocowania i intertekstualnych odniesień, co Ferdydurke, powinny zmierzać w kierunku dezartykulacji, tj. skrupulatnego rozbijania tkanki literackiej aż do momentu, w którym nie będzie ona przypominać żadnej znanej z literatury formy, by następnie na bazie podobnej miazgi i w odmiennym systemie stworzyć nową wypowiedź. Metoda taka mogłaby przypominać znane z Kosmosu „bembergowanie”[8] - przyzwyczajenie Leona Wojtysa, który w swoim pełnym quasi-onomatopei i łacińskich sentencji języku dekonstruował słowo, sprowadzając je do poziomu fonemów, by dopiero z tej materii ukształtować w pełni indywidualną, „autorską” wypowiedź.
Filmy próbujące upraszczać wielogłosowe fugi literackie zamiast poddawać je skrupulatnej analizie i interpretacji z góry skazane są na niepowodzenie. Przykład z prehistorii kina dotyczący francuskiego filmu d’art dowodzi, iż już wówczas zdawano sobie sprawę z faktu, że adaptacja filmowa nie może przypominać teatrzyku cieni. Z dzisiejszego punktu widzenia adaptowana wówczas klasyka literacka nie stanowi najmniejszego wyzwania dla przeciętnie uzdolnionego reżysera. Wyłom, który dokonał się od tamtej pory w literaturze, a do którego w niemałej mierze przyczynił się również Gombrowicz, powinien uzmysławiać skalę przemian, które w technikach adaptacyjnych mają się dopiero dokonać. Adaptacje filmowe Ferdydurke i Pornografii uzmysławiają nam bolesny fakt, że kino znajduje się dopiero na początku tej drogi lub - co bardziej prawdopodobne - na manowcach.
[1] Laura Pariani, Gombrowicz i Buenos Aires, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2006
[2] Witold Gombrowicz, Testament. Romowy z Dominique de Roux, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2004
[3] Pogląd ten wyraził między innymi w Dzienniku, pisząc słynne „No creo en la pintura”
[4] Najpełniejszy ogląd Gombrowiczowskiej koncepcji przestrzeni daje się wywnioskować z Kosmosu, który jest swoistym traktatem o naturze rzeczy. Przestrzeń w tej powieści – podobnie zresztą jak w innych – jest nieciągła, natężona i zatomizowana.
[5] Witold Gombrowicz, Pornografia, Wydawnictwo Literackie, 1986.
[6] Chodzi o wstęp do książkowego wydania Dziennika: „Poniedziałek – ja. Wtorek – ja. Środa – ja. Czwartek – ja”.
[7] Informację tę podaję za Jean-Pierre Salgasem: Jean-Pierre Salgas, Witold Gombrowicz lub ateizm integralny, Czytelnik, Warszawa 2004, s. 21.
[8] Dla przykładu: „Trzydzieści siedem lat pożycia małżeńskiego, proszę paniusiów moich, było nie było w każdym razie, słodusium, pamiętuchy Kuluchy, my nad Wisłą, modrą Wisełką, raz w deszcz, ba, ba, co tam, ile to lat, landrynki, landrynkusie, kupiłem landrynków, z dozorcą, dozorca, a z dachu ciekło, hej, hej, hejuchna, matuchna, ile to lat, w kafejce, ale jaka to kafejka, gdzie wywietrzało, poszło, fiut, fiut…” , Witold Gombrowicz, Kosmos, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986, s. 35
Arek Biedrzycki
Filmografia:
- Ferdydurke, reż. Jerzy Skolimowski, 1991, prod. Francja/Polska/Wielka Brytania
- Pornografia, reż. Jan Jakub Kolski, 2003, prod. Francja/Polska
Bibliografia:
- Witold Gombrowicz, Ferdydurke, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986
- Witold Gombrowicz, Pornografia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986
- Witold Gombrowicz, Dziennik 1953-1956, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986
- Witold Gombrowicz, Dziennik 1957-1961, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986
- Witold Gombrowicz, Kosmos, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986
Tekst publikowany w kwartalniku Splot, nr 4.
Arek Biedrzycki (ur. 1980) - student III roku reżyserii WRITV UŚ w Katowicach. Absolwent Laboratorium Scenariuszowego. Uczestnik programu Passion to Market, będącego wspólną inicjatywą szkół filmowych z Łodzi (PWSFTViT), Londynu (NFTS) i Paryża (La Fémis). Jest autorem filmów dokumentalnych "Utopia u pani Lidki" i "Gościem u siebie" powstałych we współpracy z Telewizją Polską. W 2009 w ramach programu Stowarzyszenie Filmowców Polskich Pierwszy dokument zrealizował film, p.t. "Krajobraz nizinny z kołyską", będący jego oficjalnym debiutem. Jego filmy uczestniczyły w wielu międzynarodowych festiwalach między innymi w Los Angeles, Meksyku, Madrycie, Jihlavie, Damaszku, Berlinie, Cannes i zdobywały liczne wyróżnienia. Otrzymał nagrodę specjalną dla najlepszego krótkometrażowego filmu z Europy Wschodniej ufundowaną przez Silver Eye. Etiudy krótkometrażowe "Pick up" oraz "Nie dotykając ziemi", które zrealizował w szkole, reprezentowały WRiTV UŚ na Międzynarodowym Festiwalu Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage w 2009 i 2010. Zwycięzca konkursu Young Creative Klubu Twórców Reklamy w 2009 w dziedzinie film reklamowy. W 2011 zrealizował w Chorwacji autorską adaptację tekstów Kafki, pt. "Podróż z bagażem podręcznym". Obecnie przygotowuje swój 30-minutowy debiut fabularny w programie "30 minut". Mieszka w Krakowie.
